Walory przyrodnicze Polski
Centralne położenie Polski w Europie jest ogromnym atutem i stanowi o jej niepowtarzalnych walorach przyrodniczych, a bogactwo środowiska przyrodniczego stawia nasz kraj w rzędzie najciekawszych pod tym względem krajów europejskich.
Sytuacja biogeograficzna sprawia, że wyjątkowo bogate i różnorodne są u nas szata roślinna i świat zwierzęcy, bowiem spotyka się tu gatunki charakterystyczne zarówno dla północnej jak i południowej, a także zachodniej i wschodniej części naszego kontynentu. Często zdarza się np. tak, że rośliny subpolarne występują obok gatunków śródziemnomorskich, a gatunki charakterystyczne dla atlantyckich wrzosowisk – obok roślin stepowych pochodzących z południowo-wschodniej Europy, czy nawet z Azji.
Czynniki biogeograficzne oraz obecność zachowanych w dużej części w stanie zbliżonym do naturalnego rozległych obszarów leśnych i bagiennych sprawiają, że w Polsce występuje wiele gatunków zwierząt bardzo rzadkich lub niewystępujących w innych krajach europejskich, a zwłaszcza w Europie Zachodniej, gdzie środowisko przyrodnicze zostało bardzo silnie przekształcone. I tak turysta-miłośnik przyrody ma szansę zobaczyć w naszym kraju występujące w swoim naturalnym środowisku, takie zwierzęta jak: żubr, łoś, niedźwiedź, wilk, ryś, bóbr, głuszec oraz liczne gatunki ptaków drapieżnych i wodno-błotnych, wśród których można spotkać wiele prawdziwych ornitologicznych rarytasów. Świadectwem wysokich walorów polskiej przyrody jest nie tylko obecność gatunków rzadkich, ale także fakt, że w naszym kraju gniazduje największa w Europie populacja bociana białego. Jest to gatunek wciąż u nas pospolity, chociaż w niektórych krajach europejskich stał się rzadki, lub zupełnie przestał się gnieździć.
W Polsce bytuje największa w Europie populacja lęgowa bociana białego (fot. G. Rąkowski)
W żadnym innym kraju europejskim (wyjąwszy ogromną Rosję) nie spotkamy tak wielu różnych typów krajobrazów naturalnych: długie na ponad 500 km wybrzeże morskie z pięknymi plażami; pagórkowaty pas pojezierzy z tysiącami jezior we wspaniałej oprawie krajobrazowej; szeroki pas nizin z rozległymi fragmentami zachowanych w stanie naturalnym puszcz, bagien i dolin rzecznych; pas wyżyn z fantastycznie urzeźbionymi skałami i wąwozami oraz blisko 1000-kilometrowej długości pas pogórza i gór ze strefą wysokogórską.
Wszystko to sprawia, że przyroda jest jedną z największych atrakcji turystycznych w Polsce, co łatwo sprawdzić porównując sieć krajowych obszarów chronionych z rozmieszczeniem rejonów najczęściej odwiedzanych przez turystów. Oba typy obszarów w znacznej mierze pokrywają się, obejmując przede wszystkim góry, pas nadmorski i rejon pojezierzy. Obszary przyrody chronionej stanowią jednocześnie szczególnego rodzaju wskazówkę dla zainteresowanych przyrodą turystów, kierując ich uwagę na tereny najciekawsze pod względem przyrodniczym i krajobrazowym. Liczba turystów odwiedzających polskie obszary chronione i cenne przyrodniczo stałe rośnie, a parki narodowe Tatrzański i Karkonoski od wielu dziesięcioleci należą na najczęściej odwiedzanych miejsc w Polsce. Niektóre z parków narodowych, stanowią atrakcję samą w sobie, przyciągając licznych gości nawet wówczas, gdy nie są położone w popularnych rejonach turystycznych, jak np. parki narodowe Białowieski i Biebrzański.
Turystyka przyrodnicza
Rosnąca liczba turystów świadczy, z jednej strony, o wzroście zainteresowania przyrodą w naszym społeczeństwie, z drugiej zaś – o zmianie modelu uprawiania turystyki. Do niedawna zdecydowanie dominował typ mało aktywnej turystyki bazującej na pobycie w ośrodkach wypoczynkowych lub kwaterach prywatnych, najczęściej w górach i nad morzem, w tłumie równie mało aktywnych innych turystów. Choć turystyka pobytowa w dalszym ciągu dominuje, to jednak coraz więcej ludzi wybiera różne kameralne formy turystyki aktywnej, jak wędrówka piesza, wycieczka rowerowa czy kajakowa, uprawianej indywidualnie lub w niewielkim gronie rodziny lub przyjaciół. Zamiast hoteli, pensjonatów, kempingów i pokojów do wynajęcia w zatłoczonych miejscowościach letniskowych, coraz częściej wybieramy kwatery agroturystyczne w miejscach oddalonych od centrów turystycznych lub noclegi w namiotach, co umożliwia bardziej bezpośredni kontakt z przyrodą.
Poza strefami ochrony ścisłej parków narodowych i rezerwatami zamkniętymi dla turystyki, polskie obszary chronione udostępnione są do szerokiego wykorzystania turystycznego. Na terenie wielu z nich wyznakowano sieć szlaków turystycznych oraz wzniesiono inne obiekty infrastruktury turystycznej, jak parkingi, wiaty czy miejsca biwakowania. We wszystkich parkach narodowych oraz w niektórych parkach krajobrazowych znajdują się centra obsługi turystów, gdzie można dostać różnego rodzaju materiały dotyczące walorów przyrodniczych danego obszaru, w postaci map, folderów, przewodników czy albumów. W niektórych parkach narodowych funkcjonują również muzea i wystawy przyrodnicze, a także woliery i wybiegi, gdzie można obejrzeć rzadkie gatunki ptaków i ssaków. Samodzielnie poznawanie przyrodniczych atrakcji ułatwiają ścieżki przyrodnicze i edukacyjne z rozmieszczonymi wzdłuż ich trasy tablicami poglądowymi wytyczone w wielu parkach narodowych i krajobrazowych oraz w niektórych obszarach Natura 2000. Przy zarządach parków narodowych i krajobrazowych funkcjonują także ośrodki edukacji ekologicznej, w których organizuje się warsztaty, pogadanki oraz prelekcje dla młodzieży szkolnej, wycieczek i społeczności lokalnych. Dobrze rozwiniętą siecią ścieżek przyrodniczych, ośrodków edukacyjnych i obiektów infrastruktury turystycznej, także poza obszarami chronionymi, dysponują również liczne nadleśnictwa Lasów Państwowych.
Ścieżka edukacyjna w Narwiańskim Parku Narodowym (fot. G. Rąkowski)
Parki narodowe często współpracują z wykwalifikowanymi przewodnikami i biurami wyspecjalizowanymi w turystyce przyrodniczej. Licencjonowani przewodnicy, dysponujący fachową wiedzą, oprowadzają wycieczki lub grupy turystów indywidualnych po najciekawszych miejscach. W niektórych parkach wstęp dla zwiedzających wydzielone obszary możliwy jest wyłącznie w towarzystwie licencjonowanego przewodnika; tak jest np. w obszarze ochrony ścisłej ochrony ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego. Biura turystyki przyrodniczej, których w ostatnich latach w Polsce powstało bardzo wiele, organizują (nie tylko zresztą na terenie parków narodowych czy obszarów chronionych), wyprawy przeznaczone dla różnego typu uczestników i o różnej skali trudności, od wycieczek przyrodniczych dla młodzieży szkolnej po specjalistyczne eskapady typu foto-safari czy wyprawy dla ornitologów, których celem jest obserwacja konkretnych rzadkich gatunków ptaków w ich naturalnym środowisku. Imprezy tego typu pozwalają nie tylko zdobyć konkretną wiedzę przyrodniczą, ale także przeżyć prawdziwą przygodę w kontakcie z przyrodą. Taka przygodą może być uczestniczenie w zimowym tropieniu zwierzyny, wędrówka przez bagna lub dzikie góry, spływ po wiosennych rozlewiskach rzeki, obserwacje wiosennych i jesiennych przelotów ptaków czy możliwość obejrzenia w naturze wilka, łosia lub żubra bądź takich misteriów przyrody jak godowy taniec żurawi lub rykowisko jeleni.
Warto zauważyć, że niezależnie od wzrostu zainteresowania przyrodą turystów krajowych, Polska jest atrakcyjnym celem turystycznym również dla miłośników przyrody z innych krajów, w tym głównie z Europy Zachodniej. Przyczyn tej sytuacji jest kilka: nasz kraj leży w centrum kontynentu, a więc stosunkowo blisko innych krajów europejskich, ma także świetne połączenia komunikacyjne oraz rozwiniętą infrastrukturę turystyczną o zróżnicowanym standardzie. Liczy się jednak przede wszystkim to, że środowisko przyrodnicze jest u nas znacznie bogatsze i znacznie mniej przekształcone niż w zachodniej części Europy. Gościom z Zachodu nie zaimponujemy wspaniałymi zabytkami czy muzeami, bowiem mają oni u siebie porównywalnej, a często znacznie wyższej klasy obiekty zabytkowe czy zbiory dzieł sztuki. Mieszkaniec Niemiec, Holandii, Francji czy Wielkiej Brytanii ma natomiast szanse zobaczyć u nas zachowane w stanie zbliżonym do naturalnego siedliska i ekosystemy, jakich nie ma w jego macierzystym kraju lub zostały dawno przekształcone w wyniku antropopresji, jak na przykład rozległe bagna czy rozległe puszcze z drzewostanami o charakterze naturalnym. Ma szansę zobaczyć gatunki, które w Europie Zachodniej nie występują, bądź wyginęły tam lub stały się bardzo rzadkie, jak np. żubr, czy występujący nad Biebrzą niepozorny ptak – wodniczka. Stąd też liczba turystów zagranicznych odwiedzających polskie obszary chronione stale rośnie, o czym można przekonać się np. w Biebrzańskim Parku Narodowym, gdzie w sezonie wiosennym turyści z Zachodniej Europy bywają liczniejsi od turystów krajowych.
Tygrzyk paskowany. Duży, barwny (i nieszkodliwy) pająk, którego możemy spotkać na przydomowej łące (fot. G. Rąkowski)
Przygodę w kontakcie z przyrodą można przeżyć nie tylko na szlakach lub ścieżkach przyrodniczych w parkach narodowych lub krajobrazowych, w górach, czy nad morzem. Wielką frajdę może sprawić także wiosenna lub letnia wyprawa na najbliższą łąkę czy do sąsiedniego lasu. Na łące wspaniałą przygodą może być rozpoznawanie pięknie kwitnących pospolitych kwiatów oraz sprawdzanie „co w trawie piszczy” i podglądanie świata barwnych motyli, chrząszczy, trzmieli, koników polnych, pająków i innych bezkręgowców. W lesie fascynująca może być identyfikacja najczęściej spotykanych drzew i krzewów oraz odkrywanie, czym różnią się od siebie ich kora i liście, a także obserwacja leśnych ptaków i rozpoznawanie ich głosów. Wyprawę taką warto odbyć w towarzystwie doświadczonego przyrodnika, który pomoże nam w identyfikacji poszczególnych gatunków. Można to także postarać się zrobić samemu, korzystając z licznych dostępnych w sprzedaży popularnych przewodników do oznaczania roślin i zwierząt. Można również zrobić zdjęcie napotkanej rośliny czy zwierzęcia, a później, na podstawie fotografii, identyfikować dany gatunek w Internecie. Ciekawych przyrodniczo miejsc w naszym najbliższym otoczeniu znajdziemy zresztą całe mnóstwo, może to być także np. pobliskie mokradło, staw, jezioro, rzeka, park czy piaszczysta wydma. W różnych siedliskach, łąkowych, leśnych czy wodnych, spotkamy oczywiście różne gatunki roślin i zwierząt, ale nawet odwiedzając te same miejsca w różnych porach roku, czy nawet w różnych porach dnia, zawsze zobaczymy coś nowego. Obserwowanie zmieniającej się przyrody, także tej w najbliższym otoczeniu, może być naprawdę pasjonujące.
Dostępne w sprzedaży popularne przewodniki do oznaczania gatunków roślin i zwierząt pozwalają samodzielnie poznawać przyrodę (fot. G. Rąkowski)
Zagrożenia
Rozwój turystyki na obszarach chronionych i cennych przyrodniczo, oprócz dostarczania zwiedzającym wspaniałych wrażeń i wiedzy, wiąże się także ze wzrostem zagrożeń dla unikatowych walorów tych obszarów. Największe niebezpieczeństwo wiąże się z nadmiernym zagęszczeniem ruchu turystycznego w najbardziej popularnych rejonach. Ponad połowa polskich parków narodowych jest zagrożona z tego powodu, a dotyczy to przede wszystkim parków górskich i tych, które mają niewielką powierzchnię. Zbyt duży ruch turystyczny może spowodować nieodwracalne straty w środowisku przyrodniczym, bo przyroda także potrzebuje „oddechu” i czasu na regenerację. Dlatego ważne jest takie sterowanie tym ruchem, aby nie dopuścić do nadmiernego zagęszczenia turystów w czasie i przestrzeni oraz ochronić przed nimi wrażliwe siedliska przyrodnicze oraz stanowiska najcenniejszych gatunków roślin i zwierząt. W parkach narodowych służy temu np. wyznaczanie stref niedostępnych dla turystyki, okresowe zamykanie niektórych szlaków lub regulacja liczby odwiedzających przez wyznaczanie dziennych limitów wydanych biletów wstępu. Nawet jednak kameralne formy turystyki mogą wywołać negatywne skutki dla przyrody, jeśli np. nieostrożny turysta w pogoni za ciekawym ujęciem fotograficznym zniszczy część cennej pokrywy roślinnej lub spowoduje spłoszenie rzadkiego gatunku, co w przypadku ptaków, jeśli jest to sezon rozrodczy, może się skończyć porzuceniem lęgu.
Warunkiem właściwego funkcjonowania turystyki na terenach cennych przyrodniczo, w tym na obszarach chronionych, jest zachowanie równowagi pomiędzy trzema głównymi elementami, jakie należy w tym przypadku brać pod uwagę. Są to: środowisko przyrodnicze, turyści-goście i społeczność lokalna. Przy właściwej organizacji przyjaznych środowisku zrównoważonych form turystyki równowaga ta powinna zostać zachowana, a wówczas wszystkie trzy wymienione elementy układu odniosą korzyść. Korzyść dla środowiska przyrodniczego jest ewidentna – będzie ono chronione, m.in. również przez zainteresowaną tym społeczność lokalną, gdyż przyroda i krajobraz zachowane w mało zmienionej postaci są warunkiem przyciągnięcia turystów. Korzyść dla turystów jest również oczywista – będą oni mieli szansę zobaczyć i zwiedzić tereny o wysokich walorach przyrodniczych oraz krajobrazowych, jakich zapewne nie ma już w miejscach ich stałego zamieszkania. Najwięcej korzyści odniesie jednak społeczność lokalna. Po pierwsze – chronione środowisko przyrodnicze w miejscu jej zamieszkania zachowa swoje wysokie walory. Po drugie – społeczność lokalna będzie bardziej zintegrowana i zaangażowana w ochronę tych walorów, doceni ich wartość, a więc wzrośnie jej świadomość ekologiczna. Po trzecie wreszcie – rozwój turystyki przyniesie dodatkowe dochody i stworzy nowe miejsca pracy oraz przyczyni się do promocji regionu i produktów regionalnych.
Źródło: Rąkowski, G. Sienkiewicz, J., Walczak, M., Kornatowska, B. Skoczeń, E. „Natura na pokolenia. Dlaczego chronimy przyrodę i kto na tym korzysta?”, Warszawa 2018, Fundacja Ziemia i Ludzie
Zdjęcie wprowadzające: Pixabay
